-नारायण शर्मा
सामान्यतया जीवन र जगत अर्थात चेतना र पदार्थ वा भनौं व्यक्ति र वस्तु, घटना र प्रकृया, विचार र व्यवहार, वृत्ति र प्रवृत्ति अनि विश्व र ब्रह्माण्ड आदिका बारेमा यावत कामकुराहरु जान्ने कार्यलाई हेर्ने वा बुझ्ने भनिन्छ ! यसरी बुझ्ने भनेको कुनै वस्तुको जन्म, विकास र विनासका बारेमा, उक्त वस्तुका विशेषताका बारेमा, सो वस्तुसँग अरु वस्तु, व्यक्ति वा घटनाको अन्तर्सम्बन्धका बारेमा अध्ययन गर्नु र निष्कर्षमा पुग्नु पनि हो ! साथै, सो वस्तुलाई देस, काल र वातावरणका सापेक्षतामा हेर्ने, त्यस्को अन्य विभिन्न वस्तु र प्रकृतिसितको अन्तर्सम्बन्ध, अन्तर्कृया, अन्तर र प्रभाव हेर्ने र सो वस्तुको उपादेयता र उपयोगिता के कति छ भनेर हेर्ने पनि बुझ्ने नै हो ।
कुनै पनि वस्तुका आन्तरिक र बाह्य, प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष, स्थूल र सूक्ष्म, भौतिक र आत्मिक, स्थायी र अस्थायी, जीवनशील र मरणशील, सकारात्मक र नकारात्मक, अंश र समग्र, आदि विभिन्न रुप, गति, पक्ष र विशेषताहरु रहेका हुन्छन् । तिनको कसीमा राखेर सो वस्तु वा विषयलाई अनुगमनात्मक र निगमनात्मक अनि विश्लेषणात्मक र संश्लेषणात्मक रुपमा जन्मदेखि मृत्युसम्म अर्थात् आदिदेखि अन्तसम्म, इतिहासदेखि वर्तमान हुँदै भविष्यसम्म, सामान्यदेखि विशेषसम्म र तलदेखि माथिसम्म हेरेर जाँच्ने, परीक्षण र प्रयोग गर्ने विधि नै बुझ्नेबारेको द्वन्द्वात्मक र ऐतिहासिक भौतिकवादी अर्थात् सही, वस्तुवादी र बैज्ञानिक विधि हो ।
यसरी कुनै वस्तु वा विचार अथवा समाजव्यवस्थाका विविध आयामहरुलाई विभिन्न तरिकाले हेरेर त्यसको साङ्गोपाङ्गो रुप र गुण अनि सकारात्मक र नकारात्मक पक्ष समेत विश्लेषण र संश्लेषण गरेर सार र समग्रमा सो वस्तु वा विचारका बारेमा सम्पूर्णरुपले निष्कर्षमा पुग्ने र ग्रहण गर्ने वा आत्मसात गर्ने प्रयत्नजन्य कार्यलाई बुझ्ने भनिन्छ । कुनै कुरालाई राम्रोसँग, सही तरिकाले अर्थात् वस्तुवादी र बैज्ञानिक दृष्टिकोणले हेरेर वा बुझेर त्यसका बारेमा निकालिएको निष्कर्षका आधारमा त्यो कुरालाई अवलम्बन र कार्यान्वयन गर्ने वा नगर्ने, भोग्ने वा त्याग्ने, विकास गर्ने वा विनास गर्ने जस्तो निर्णय लिनुपर्ने हुन्छ !
नबुझीकनै कुनै कामकुरा गरियो भने त्यो घातक पनि हुनसक्छ ! त्यसैले कुनै वस्तु वा विचार स्वीकार वा बहिष्कार गर्नुभन्दा पहिले अथवा त्यसलाई बदल्ने र विकास गर्ने वा ध्वंश गर्ने र विनास गर्ने गर्नुभन्दा पहिले सम्बन्धित वस्तु, विचार, विषय वा व्यक्तिका बारेमा सही बुझाइ हुनु प्राथमिक र अनिवार्य आवस्यकता र शर्त नै हो र हुनैपर्दछ । यदी सही तरिकाले हेर्न र बुझ्न सकिएन भने सही रुपमा बदल्न र विकास गर्न पनि सकिन्न ! तसर्थ कुनै कामकुराबारे बुझिसकेपछी बदल्नेबारे पनि जानकारी हुन आवश्यक हुन्छ ! साधारत: कुनै वस्तु, व्यक्ती, विचार वा वृत्ती-शक्ति र प्रवृत्ति अनि व्यवस्था र अवस्थालाई सचेत वा अचेत, स्वाभाविक वा अस्वाभाविक, सरल-सहज वा जटिल-कठिन, ढिलो वा चाँडो, विधिपूर्वक वा बलपूर्वक, स्वतस्फूर्त वा योजनाबद्ध, रहरले वा बाध्यताले, एकल वा सामूहिक, थोरै वा धेरै, रुपमा वा गुणमा, अंशमा वा समग्रमा र आन्तरिक वा बाह्यरुपमा हुने बदलाव वा गरिने फेरबदललाई परिवर्तन अर्थात् change हुने वा गर्ने कामकुरालाई नै बदल्ने भनेको हो ।
मार्क्सवादी विचार, दृष्टिकोण र सिद्धान्तअनुसार सचेत, संगठित र योजनाबद्ध रुपमा पुरानो, मक्किएको, मरणशील र कालातीत भैसकेको कुनै पनि कुरालाई अर्को नयाँ, युगीन, क्रान्तिकारी र जीवनशील कुराले निषेध वा रुपान्तरण गरेर हुने, गर्ने वा गराइने गुण वा सारको परिवर्तन जो सही वा प्रभावकारी पनि हुन्छ, त्यही कार्य हुनु भनेको नै बदल्नु भनेको हो ! कुनै वस्तु, विचार, व्यक्ती, प्रकृति र घटनामा हुने वा गरिने यो बदलाव वा परिवर्तन मुख्यतः दुई रुपमा हुन्छ ! एउटा हो मात्रात्मक परिवर्तन अर्थात मात्रा-मात्रा गरेर, अंश अंश हुँदै, थोरै-थोरै रुपमा क्रमशः ढिलो गरी शान्तिपूर्ण रुपले र स्वत: हुने वा गरिने विकास वा परिवर्तन ! अनि अर्को हो- गुणात्मक परिवर्तन अर्थात् सचेत, संगठित र योजनाबद्ध रुपमा बलपूर्वक धक्का, छलाङ्ग र फड्कोको स्वरुपमा भित्रैदेखी हुँदै र गर्दै आएर एक्कासी देखिने, हुने वा गरिने पूर्ण परिवर्तन !
उदाहरणार्थ पानी सुस्त सुस्त क्रमशः तात्दै जाँदा चिसो पानी चीसोबाट क्रमशः मनतातो, अलि तातो र चर्को हुनु पानीको चिसो र तरल (बग्ने) विशेषतामध्ये चिसो विशेषता तातो विशेषतामा मात्र बदलिनु मात्रात्मक परिवर्तन हो भने त्यही पानीलाई १०० डिग्री तापक्रमभन्दा माथितिर तताउँँदै गएमा पानी उम्लेर बाफ बन्छ अर्थात् नित्तान्त नयाँ र भिन्नै वस्तुमा बदलिन्छ । यसरी तातो हुनुसंगसंगै पानीको तरल (बग्ने) विशेषता वा गुण उड्ने विशेषता भएको भिन्नै पदार्थ वायुमा बदलिनु गुणात्मक परिवर्तन हो । यसरी स्पष्ट हुन्छ कि कुनै वस्तु, व्यक्ति, घटना, प्रकृति र समाजमा हुने वा गरिने आमूल परिवर्तन अर्थात् उक्त कुराको रुप, रङ्ग, आकार, प्रकार मात्र होइन गुण, गति, प्रकृति र प्रवृत्ती बदलिएको पूर्णरुपले भिन्नै र नयाँ कुरा बन्नु-बनाउनु गुणात्मक रुपले बदल्नु वा परिवर्तन हुनु/गर्नु हो । स्मरणीय छ कि गुणात्मक रुपले बदलिएको वस्तु वा व्यक्तिमा पुरानै मूल विशेषतालगायत प्रायः सबै गुण वा विशेषताहरु समाप्त हुन्छन् र नित्तान्त नयाँ विशेषता भएको अर्कै वस्तुको रुपमा उक्त पुरानो बस्तु बदलिन्छ वा पुनर्निर्माण/पुनर्जन्म हुन्छ ।
यो परिवर्तनलाई हेर्दा सामान्यतया यस्तो लाग्छ कि गुणात्मक प्रकारले वस्तु बदल्दा वा बदलिंदा पहिलेको वस्तु ध्वंस, ध्वस्त र समाप्त भयो अर्थात् त्यसको अस्तित्व हरायो वा विलायो ! तर वास्तवमा पुरानो वस्तुको रुप र गुण बदलिएर अर्कै नयाँ वस्तु बनेको हुन्छ अर्थात् पुरानो वस्तुमा आधारभूत बदलाव आएर उक्त वस्तुको परिवर्तित रुप र सारमा अर्थात् गुणको हिसाबले भिन्नै वस्तुमा विकसित भएको हुन्छ । यही परिवर्तन, विकास वा बदलाव हुने, ल्याउने वा गर्ने कृयालाई नै बदल्ने भनिन्छ । परिणाम र गुणका हिसाबले परिवर्तनको यो प्रकृया वा स्वरुप पनि दुई प्रकृतिको हुन्छ ! एउटा बदलिने प्रकृया र स्वरुप सकारात्मक अर्थात् उर्ध्वन्मुख, अग्रगमनकारी, विकासशील, जीवनशील र समृद्धितर्फको हुन्छ भने अर्को नकारात्मक अर्थात् उँधोन्मुख, पश्चगमनकारी, पतनोन्मुख र विनाशशील वा मरणोन्मुख हुन्छ । सामाजिक जीवनमा पहिलो प्रकारको परिवर्तनको अर्थात् सकारात्मक परिवर्तनको नै आवस्यकता हुन्छ र त्यो छिटो र राम्रो तरिकाले प्राप्त हुने भनेको गुणात्मक परिवर्तन मार्फत नै हुन्छ !
त्यसैले त क्रान्तिकारी मार्क्सवादीहरुले गुणात्मक परिवर्तनमा अर्थात् drastic change मा मुख्य, बढी र विशेष जोड दिन्छन् र दिनुपर्दछ भने मात्रात्मक परिवर्तन अर्थात् gradual change मा सहायक, कम र सामान्य जोड दिन्छन् । तथापि उनीहरुले यी दुवै प्रकारका परिवर्तनलाई संयोजित र सन्तुलित गरेर प्रयोग गर्नुपर्नेमा ध्यान पुराउनु उचित र आवश्यक हुने ठान्दछन् । साथै सच्चा मार्क्सवादी क्रान्तिकारी कम्युनिस्टहरुले संसारलाई बुझ्ने मात्र होइन, बदल्नेमा पनि त्यत्तिकै जोड दिन्छन् र संसार बदल्ने यो प्रकृयाको पहिलो पाइलो वा सुरुवातको विन्दु आफैलाई बनाउँछन् अर्थात् आफूलाई बदल्दै जाँदा मात्र अरुलाई र संसारलाई बदलेर समुन्नत, समृद्ध, समतापूर्ण, सुन्दर र सुखद बनाउन सकिने मान्यता राख्छन् ! यही बुझाइ नै बदल्ने बारेको वास्तविक, वस्तुवादी र वैज्ञानिक अर्थात् सही, समयानुकूल र सुन्दर बुझाइ हो । यही नै बुझ्ने र बदल्ने क्रान्तिकारी मार्क्सवादी अर्थात् द्वन्द्वात्मक र ऐतिहासिक भौतिकवादी बुझाइ पनि हो ।