—लोकनारायण सुबेदी —
बिश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनका प्रबर्तक, अभूतपूर्व महान र युगान्तकारी दार्शनिक, असाधारण एबं अप्रतिम ब्यक्तित्व कार्ल माक्र्सकी सहधर्मिणी अर्थात जीवन संगीनी हुन् जेनी माक्र्स । उनको कार्ल माक्र्ससँग बिवाह हुनुभन्दा पहिलाको नाम रहेको थियो –जेनी वोन वेस्टफालेन । उनको जन्म १२ फेब्रुअरी १८१४ मा जर्मनीको राइन प्रान्तको सल्ज्वेडलमा भएको थियो । जेनीको जन्मपछि उनको बुवाको ट्रियर शहरमा सरुवा भयो । त्यही नै उनको कार्ल माक्र्सको परिवारसँग परिचय हुने शुभ अवसर मिल्यो । त्यति बेलैदेखि बालिका जेनी आफ्ना अरु बिद्यालयका साथीहरुसँगै कार्ल माक्र्ससँ खेल्ने गर्थिन । यसरी बाल्यकालदेखिनै शुरु भएको जेनी र माक्र्स बीचको प्रेम जेनी २१ बर्षकी र माकर्स १७ बर्षको भएपछि झन परिपक्व प्रेममा परिणत भयो ।
अन्ततः कार्ल माक्र्स र जेनीले सन १८३५ को गर्मी याममा विवाह सम्पन्न गरे । तर त्यो बैबाहिक सम्बन्ध अभिजात वर्गका जेनीका माता पिताहरुका लागि अस्वीकार्य हुने सम्भावना थियो । त्यसले गर्दा उनीहरुले त्यस विवाहलाई तत्काल प्रकट गरेनन् । यद्यपि जेनीले कार्ल माक्र्ससँग विवाह गरेपछि उनको जीवनले नयाँ मोड लियो । हुन पनि आफुले २१ बर्षसम्म बिताएको जीवनशैली भन्दा नितान्त फरक तर लक्ष्यप्रति अविचल अनि अबिरल कठिनाई र अभावहरुले भरिएको निकै कठोर जीवन उनले आरम्भ गरेकी थिइन । विवाह पश्चात उनीहरु राइन नदीको बाटो भएर अक्टोबरमा पेरिस पुगे । उनीहरु पेरिस पुगेपछि माक्र्सले पत्रिका निकाल्न शुरु गरे । १ मे १८४४ मा जेनीले उनकी जेठी छोरी जेनीलाई जन्म दिइन् ।
त्यतिबेला माक्र्सले प्रकाशित गर्न थालेको पत्रिकाको अवस्था पनि राम्रो थिएन । त्यसले गर्दा माक्र्स–जेनी परिवारको आर्थिक स्थिति ज्यादै कमजोर थियो । यसैबीच १८४५को शुरुमा उनीहरु बसेको घरमा अचानक प्रहरी आएर माक्र्सलाई २४ घण्टाभित्र पेरिस छोड्नु पर्ने भन्ने प्रसियाली सरकारको आदेश सुनाएर गयो । तर जेनीले पेरिस छोड्नु पर्ने कुरा त्यहाँ उल्लेख थिएन । जेनीले त्यो कठिन पलमा आफ्ना घरायसी सामानहरु बेचेर केही पैसा जम्मा गरिन् । त्यो पैसाले त्यहाँबाट उनीहरु ब्रसेल्स गए । ब्रसेल्सको बसाइमा एक रात २ जना मानिसहरु उनीहरु बसेको घर भित्र पसेर कार्ल माक्र्सलाई सोधपुछका लागि भनी प्रहरी कार्यलयमा लगे ।त्यसै रात माक्र्सलाई छुटाउन प्रयासरत रहँदा प्रहरीले जेनीलाई पनि गिरफ्तार ग¥यो । अनि यौन व्यावशायी, पाकेटमार जस्ता महिलाहरु राखिएको हिरासतमा उनीलाई पनि सँगै राख्यो । त्यहीं उनले एक पुरानो जीगोर नामका साथीलाई पनि भेटिन् । उनका साथी जिगोरले तत्कालै तल हेर्न ईसारा गरे । जेनीले झ्याल नजिक गएर तल हेर्दा कार्ल माक्र्सलाई सैनिकहरुले कडा सुरक्षा दिएर अन्तै लगेको देखिन् । जेनीलाई माक्र्सका बारेमा केही बेरको केरकारपछि पनि प्रहरीले जेनीबाट केही हात पार्न सकेन र अन्त्यमा उनलाई हिरासतबाट मुक्त ग¥यो ।
अनि त्यसपछि पनि माक्र्सको परिवारलाई जहाँ गयो त्यहीबाट लखेटिन थालियो । उनीहरु १८४५ मा पेरिसबाट, १८४८ मा ब्रसेल्सबाट, १८४९मा क्योलनबाट र अगस्ट १९४९मा फेरी पेरिसबाट निरन्तर लखेटिएका र धपाइएका थिए । एक पटक त जेनी गर्भवती भएको बेलामा पनि यो परिवारले देश निकाला हुनु परेको थियो । यसरी देश निकाला हुँदै गर्दा र बसाइँ सर्न कैयौं पटक त उनीहरुसँग पैसा नै हुँदैन थियो । त्यस्तो अवस्थामा रहँदारहँदै पनि बाध्य हुँदा गर्भवती पत्नी र बच्चालाई समेत छोडेर नै माक्र्सले एक पटक त २६ अगस्टको दिन बेलायतको राजधानी लण्डन पुग्नु परेको थियो ।
वास्तवमा यसरी एक पछि अर्को देश निकाल र निर्वासनका कहिल्यै नटुङ्गिने श्रृङ्खलाहरु र खस्कदो आर्थिक अवस्थाले पनि माक्र्सलाई कहिल्यै विचलित पार्न भने पटक्कै सकेन । हुन पनि सभ्यता र ज्ञानले सम्पन्न, साहित्य र कलाकी ज्ञाता जेनी माक्र्सले सन १८७५–१८७७ मा जर्मन जनतन्त्रवादी अखवार (फ्याङ्कफर्ट जेइटुङ एण्ड ह्याण्डल्सब्लाट)मा साहित्यिक आलोचना सम्बन्धि लेखमाला प्रकाशित गरिन् । त्यसमा उनले लण्डनको थिएटर जीवनबारे प्रकाश पारेकी थिइन् । बिश्व प्रसिद्ध अग्रेज साहित्यकार शेक्सपियरका नाटकहरुमा मूख्य नायकको भूमिका प्रस्तुत गर्ने कलाकार हेनरी इरभिङ्कको उत्कृष्ट अभिनय बारे उनले लेखिन् र बृटिश बुर्जुवा दर्शकहरुको अभिरुचीको हाँसो उडाइन् । यस बीचमा जेनी माक्र्सले रुस लगायत देशहरुमा मजदुर तथा क्रान्तिकारी आन्दोलनका गतिविधिबारे निगरानी राखेकी थिइन र ती आन्दोलनहरुमा आफुले सकेसम्म महत्वपूर्ण योगदान पनि पु¥याउने गरेकी थिइन् । यसरी लक्षप्रति ओतप्रोत भएकी आफ्नी सत्यनिष्ठ जीवनसङ्गीनी जेनीको संघर्षमा निःस्वार्थ सहभागिताप्रति माक्र्सले आफ्नो ‘दास क्यापिटल’ अर्थात् ‘पूँजी’को दोस्रो र तेस्रो खण्ड समर्पित गर्ने मनशाय राखेका थिए भन्ने माक्र्सका अनन्य मित्र एङ्गेल्सका भनाई रहेको छ । हुन त सर्वहारावर्गको मुक्ति संघर्षमा जेनी माक्र्सको योगदान बाह्य संसारको लागि विशेष देखिएको छैन तर एङ्गेल्सले उनलाई पनि ‘सर्वहारावर्गको समाजवादको पुरानो योद्धा दल’मा नै गणना गरेका थिए ।
हुन पनि तीक्ष्ण विवेकशील मस्तिष्क, राजनैतिक विनम्रता, स्पूmर्ति जोशिलो चरित्र, आफ्नो श्रीपतिको सम्पूर्ण जीवन बलिदान गरेको महान कार्यप्रति निरन्तर निष्ठा,बफादारी र आत्मत्याग, यी सबै उच्च महत्वका कुराहरुले ओतप्रोत र परिपूर्ण जेनी माक्र्सबाट फेडरिक एङ्गेल्स ज्यादै प्रभावित थिए । त्यसैले त उनले जेनीलाई ‘उत्कृष्ट आत्मा भएकी नारी’ भन्ने उच्च संज्ञा नै दिएका थिए ।
माक्र्सकी जीवन संगीनी जेनी फोक्सोको निमोनियाको कारण लामो समयसम्म विरामी भएर ओछ्यानबाट उठ्न नसक्ने भइन् । अर्कोतिर माक्र्सलाई पनि कलेजोको क्यान्सरले आक्रान्त पारेको थियो । डाक्टरहरुले उनको जीवन खतरामा परेको कुरा बताइसकेका थिए । यस प्रकार एकातिर अर्को कोठामा आफ्नी पत्नी मृत्यु शैयामा छटपटाएर संघर्षरत रहँदा मार्क्स पनि क्यान्सर रोगको शिकार भएर सिकिस्त थिए । सन् १८८१ को डिसेम्बर २ का दिन लण्डनमा जेनीको देहाबसान भयो । तर आफै रोगले जीर्ण भएका माक्र्स आफ्नी प्यारी सहधर्मिणी जेनीको अन्त्येष्टिमा पनि सहभागी हुन सकेनन् । त्यसको दुइ बर्ष पछि क्यान्सरले थलिएका कार्ल माक्र्स स्वयं पनि १८८३ मा यो संसारबाट बिदा भए । जेनी र माक्र्सका अभिन्न मित्र एंगेल्सले उनीहरु दुबैलाई अन्तिम बिदा गरे । जेनी र माक्र्सले जुन किठन परिस्थितिको सामना गर्दै र पारिबारिक दुःखसुख परस्पर मिलेर बाड्दै बिश्वलाई माक्र्सले दिएको अमर योगदानमा जेनीको पनि योगदान मिसिएको छ । कार्ल माक्र्सको २०६औ जनम जयन्ति ५ मईका दिन बिश्व मानब समुदायप्रति अप्रतिमरुपमा समर्पित यी संसारका उत्कृष्ट एवं अमर दुइ उच्च मानबप्राणीप्रति उच्च सम्मान र स्मरणकासाथ नमन !
