-सबि भट्टराई
तीज पर्व नेपालको सांस्कृतिक र धार्मिक परिदृश्यमा एक अनुपम रंग बोकेर आउँछ । यो हिन्दू नेपाली महिलाहरूको सबैभन्दा ठूलो र हृदयस्पर्शी उत्सव हो । भदौ शुक्ल द्वितीयादेखि पञ्चमीसम्म मनाइने यो पर्वको मुख्य दिन तृतीया हो, जहाँ महिलाहरू भगवान शिव र पार्वतीको पूजा–आराधनामा लीन हुन्छन् र व्रत बस्छन् । तीज केवल धार्मिक अनुष्ठानमा सीमित छैन, यो नारीहरूको मानसिक स्वास्थ्य, सामाजिक सम्बन्ध, आत्मसशक्तिकरण र सकारात्मक मनोविज्ञानलाई उजागर गर्ने एक मौलिक सांस्कृतिक क्यानभास हो ।
यो पर्वको उत्पत्ति पौराणिक कथासँग गाँसिएको छ । पर्वतराज हिमालयकी पुत्री पार्वतीले भगवान शिवसँग विवाह गर्ने दृढ अठोट लिइन् । तर, उनका पिताले उनलाई भगवान विष्णुसँग बिहे गराउने निर्णय गरे । पार्वतीले यो निर्णयलाई अस्वीकार गरिन् र आफ्ना साथीहरूसँग मिलेर घर छोडिन् । लुकेर बसेको ठाउँमा उनले कठोर व्रत बसेर शिवको आराधना गरिन् । उनको तपस्याले शिव प्रसन्न भए र विवाह सम्पन्न भयो । यो कथाले नारी स्वतन्त्रता, आत्मनिर्णय र इच्छाशक्तिको सन्देश बोकेको देखिन्छ ।
तीजको पहिलो दिन ‘दर खाने दिन’ हो । यो दिन महिलाहरू माइती घरमा भेला हुन्छन्, स्वादिष्ट परिकार खान्छन् र व्रतको लागि शारीरिक र मानसिक शक्ति जुटाउँछन् । तृतीयाको दिन नदीमा स्नान गरी शुद्ध भएर महिलाहरू शिव–पार्वतीको पूजा गर्छन् । विवाहित महिलाहरूले पतिको दीर्घायु र सुख–शान्तिको कामना गर्छन् भने अविवाहित महिलाहरूले योग्य वरको आशामा व्रत बस्छन् । यो पर्व गीत–संगीत, नृत्य र सामाजिक मेलमिलापको रंगमा रंगिन्छ । तीजका गीतहरूले परम्परागत भक्तिभावदेखि लिएर समकालीन सामाजिक मुद्दाहरू, जस्तै लैंगिक समानता र सामाजिक विसंगतिलाई समेट्छन्, जसले महिलाहरूलाई आफ्ना भावनाहरू व्यक्त गर्ने मञ्च दिन्छ ।
सकारात्मक मनोविज्ञानले मानव जीवनको सुख, सन्तुष्टि र मानसिक भलाइलाई जोड दिन्छ । यो सिद्धान्त सकारात्मक भावना, सामाजिक सम्बन्ध, जीवनको उद्देश्य, आत्मसशक्तिकरण, कृतज्ञता र रचनात्मकतामा केन्द्रित छ । तीज यी सबै तत्वहरूसँग गहिरो रूपमा जोडिन्छ । तीजमा महिलाहरू गीत गाउँछन्, नाच्छन्, रमाइलो गर्छन् र सामाजिक भेटघाटमा सहभागी हुन्छन् । यी गतिविधिहरूले आनन्द, उत्साह र सकारात्मक भावना जन्माउँछन् । यस्ता भावनाहरूले तनाव कम गर्छ, जीवनमा सन्तुष्टि बढाउँछ र मानसिक लचिलोपन विकास गर्छ । तीजका गीतहरूमा पारिवारिक प्रेम, आशा र जीवनको सौन्दर्य झल्किन्छ, जसले महिलाहरूमा आत्मविश्वास र आनन्दको अनुभूति गराउँछ ।
यो पर्व सामाजिक सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउने सुनौलो अवसर हो । महिलाहरू माइती घर फर्कन्छन्, साथीहरूसँग भेट्छन् र आफ्ना अनुभवहरू साटासाट गर्छन् । यो मेलमिलापले भावनात्मक समर्थन, आपसी समझदारी र सामाजिक नेटवर्क निर्माण गर्छ । विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रमा, जहाँ महिलाहरूलाई सामाजिक गतिविधिको अवसर कम हुन्छ, तीजले समुदायको एकता र आत्मीयता बढाउँछ । तीजको व्रतले महिलाहरूमा आत्मनियन्त्रण र आत्मसशक्तिकरणको भावना जागृत गर्छ । विवाहित महिलाहरूले पतिको दीर्घायुको कामना गर्छन् भने अविवाहित महिलाहरूले योग्य वरको आशा राख्छन् । यो प्रक्रियाले उनीहरूलाई आफ्नो जीवनको उद्देश्य महसुस गराउँछ ।
तीजको पूजा–आराधना र सामाजिक मेलमिलापले कृतज्ञताको भावना उत्पन्न गर्छ । यो अभ्यासले तनाव कम गर्छ, खुशी बढाउँछ र सकारात्मक मानसिक अवस्था सिर्जना गर्छ । माइती र साथीहरूसँगको भेटघाटले महिलाहरूलाई परिवार, समुदाय र जीवनका उपलब्धिहरूको मूल्यांकन गर्ने अवसर दिन्छ, जसले आत्मसम्मान र मानसिक बल बढाउँछ । तीजमा महिलाहरूले गीत–संगीत, नृत्य, परम्परागत पोशाक र सजावटमार्फत आफ्नो रचनात्मक पक्ष व्यक्त गर्छन् । यी गतिविधिहरूले सांस्कृतिक पहिचान, आत्मअभिव्यक्ति र सामाजिक सहभागितालाई प्रवर्धन गर्छ ।
तीजको व्रत कठिन हुन्छ, तर यसले महिलाहरूमा मनोवैज्ञानिक लचिलोपन विकास गर्छ । आत्मसंयम र चुनौतीपूर्ण अभ्यासले समस्यासँग सामना गर्ने क्षमता प्रदान गर्छ । उपवासले शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ । यसले तौल नियन्त्रण, रक्तचाप र रगतमा चिनीको स्तर नियन्त्रण गर्छ, हृदय स्वास्थ्य र मेटाबोलिज्म सुधार्छ । मानसिक स्पष्टता, ध्यान क्षमता र आत्मअनुशासनमा वृद्धि हुन्छ । सांस्कृतिक रूपमा, उपवासले सामाजिक एकता, सहिष्णुता र आध्यात्मिक उन्नति जगाउँछ । यो अभ्यासले भावनात्मक सन्तुलन कायम गर्न र तनाव कम गर्न मद्दत गर्छ ।
तीज केवल धार्मिक पर्व होइन, यो सामाजिक एकता, महिला सशक्तिकरण र समुदायको मनोवैज्ञानिक भलाइको माध्यम हो । यो पर्वले परिवार र समुदायबीचको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ र महिलाहरूलाई भावनात्मक समर्थन प्रदान गर्छ । तीजका गीतहरूले सामाजिक विसंगति र लैंगिक असमानताबारे जागरूकता फैलाउँछन्, जसले महिलाहरूलाई सामाजिक परिवर्तनको लागि आवाज उठाउन प्रेरित गर्छ । ग्रामीण क्षेत्रमा तीजले सांस्कृतिक पहिचान र समुदायको एकतालाई थप बलियो बनाउँछ ।
तीज पर्व नारीहरूको मानसिक स्वास्थ्य, सकारात्मक भावना, सामाजिक सम्बन्ध, आत्मसशक्तिकरण, कृतज्ञता र रचनात्मकताको उत्सव हो । यो धार्मिक र सांस्कृतिक मूल्यहरूलाई संरक्षण गर्नुका साथै नारीहरूको मनोवैज्ञानिक भलाइ र सामाजिक सशक्तिकरणमा योगदान पु¥याउँछ । सकारात्मक मनोविज्ञानका सिद्धान्तहरूसँग जोडिएको तीजले महिलाहरूको आत्मविश्वास र मानसिक बललाई उजागर गर्छ । यसरी, तीज केवल एक पर्व मात्र नभएर नारी मनोविज्ञान बुझ्ने र सशक्त भूमिकामा प्रस्तुत हुन मनोवल बढाउने एउटा सांस्कृतिक बिश्यबिद्यालय पनि हो !
