–सबि भट्टराई
काठमाडौं उपत्यकाको नेवारी सभ्यता र संस्कृति आफैंमा विशिष्ट छ । यहाँको जात्रा, मेला, कुमारी परम्परा विश्वभर नै प्रख्यात छ । त्यसैले यस्तै जात्राको छेको पारेर नेपाल भ्रमणमा आउने पर्यटक पनि थुप्रै छन्, जसले जीवित कुमारीको दर्शन, प्रचारप्रसार गर्दै आएका छन् । नेवारी सभ्यता, कला, संस्कृतिले नै काठमाडौंलाई जीवन्त राखेको छ भन्दा फरक पर्दैन । पछिल्लो समय पर्यटक आकर्षण र अर्थतन्त्रलाई टेवा पु¥याउने माध्यम यी कलासंस्कृति र सांस्कृतिक सम्पदा भएको स्पष्ट भएकाले पनि यसलाई संरक्षण गर्दै अझै प्रचारप्रसारको आवश्यकता देखिएको छ ।
तर यसबीचमा, जीवित कुमारीलाई अपमान गरेको आरोप काठमाडौं महानगरमाथि लागेको छ । काठमाडौं दरबार क्षेत्र संरक्षण महासमितिले एक साताको अल्टिमेटम दिँदै काठमाडौं महानगरपालिकाको नगर प्रहरी बल प्रमुख राजुनाथ पाण्डेको राजीनामा माग गरेको छ । माग पूरा नभए हनुमानढोका दरबार क्षेत्रमा नगर प्रहरी निषेध र महानगरको कार्यालय बन्द गर्ने चेतावनी दिइएको छ । महासमितिले नगर प्रहरी प्रमुख पाण्डेले जीवित देवी कुमारी तृष्णा शाक्यप्रति अपमान गरेको दाबी गरेको छ । कुमारीको दैनिक उपभोग्य सामग्री कुलघर लैजान अनुमति नदिएको घटनालाई आधार बनाइएको छ । मेयर बालेन्द्र साहले कुमारीको अपमानप्रति माफी मागी कुमारीघरमा क्षमापूजा गर्नुपर्ने पनि उनीहरुको माग छ ।
यसले स्थानीय प्रशासन र सांस्कृतिक क्षेत्रबीचको टकरावलाई उजागर गरेको छ । जब कि स्थानीय प्रशासन मुख्य काम अवरोध नभई कलासंस्कृतिको झन् बढावा दिनु हो । कुमारी परम्परा मल्लकालदेखि शाह वंश र गणतान्त्रिक नेपालसम्म निरन्तर छ । काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुरमा अलग–अलग कुमारीहरू छन्, तर काठमाडौंकी कुमारी सबैभन्दा प्रसिद्ध छिन् । आज पनि कुमारी परम्परा जीवित छ, र काठमाडौंको हनुमानढोका दरबार क्षेत्रमा कुमारीघर रहेको छ । इन्द्रजात्रा, दसैँ र अन्य पर्वहरूमा कुमारीको विशेष महत्व रहन्छ । युनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत हनुमानढोका क्षेत्रमा कुमारी परम्पराले सांस्कृतिक र पर्यटकीय महत्व पनि बोकेको छ ।
कुमारी परम्परा नेपालको सांस्कृतिक, धार्मिक र ऐतिहासिक धरोहरको एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो । यो परम्पराले नेवार समुदायको विश्वास, कला र परम्परालाई जीवित राख्दै नेपालको पहिचानलाई विश्वसामु चिनाएको छ । तलेजु भवानीको अवतारको रूपमा कुमारीको पूजाले नेपालको सांस्कृतिक विविधता र धार्मिक सहिष्णुतालाई झल्काउँछ । त्यसैले यसलाई विवादमा ल्याउनेभन्दा पनि संरक्षण र संवद्र्धनमा ध्यान दिन जरुरी छ ।
काठमाडौं उपत्यका मल्ल र शाह कालका कलाकृतिहरूको खजाना हो, जसमा पाटन दरबार स्क्वायर, भक्तपुरको न्यातापोल मन्दिर र काठमाडौंको हनुमानढोका जस्ता स्थलहरूले नेवारी शिल्पकला प्रदर्शित गर्छन् । यी स्थलहरूले हिन्दु र बौद्ध दर्शनको मिश्रणलाई प्रतिबिम्बित गर्छन्, जसले नेपाललाई धार्मिक सहिष्णुताको प्रतीक बनाएको छ । देशभरि फैलिएको संस्कृतिमा दसैँ, तिहार, लोसार र इन्द्रजात्रा जस्ता पर्वहरूले सामाजिक एकता र परम्परागत मूल्यहरूलाई जीवित राख्छन् । यसले नेपाली समाजको पहिचानलाई मजबुत बनाउँछ र युवा पुस्तालाई आफ्नो जरा सम्झाउँछ । सांस्कृतिक महत्व मात्र होइन, यो धरोहरले पर्यावरण संरक्षण र सामुदायिक विकासमा पनि योगदान दिन्छ । उदाहरणका लागि, लुम्बिनीमा बौद्ध तीर्थयात्रीहरूले शान्ति र ध्यानको सन्देश फैलाउँछन्, जसले विश्वव्यापी रूपमा नेपाललाई शान्तिको भूमिको रूपमा चिनाउँछ । यसरी, कला र संस्कृतिले नेपालको सामाजिक, धार्मिक र ऐतिहासिक महत्वलाई उजागर गर्छ ।
अर्कोतर्फ, पर्यटक आगमनमा नेपालको कला र संस्कृतिको प्रभाव अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । काठमाडौं उपत्यकाका सात विश्व सम्पदा स्थलहरूले वार्षिक लाखौं पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्छन् । सन् २०२५ को पहिलो पाँच महिनामा मात्र ५ लाखभन्दा बढी विदेशी पर्यटक नेपाल आएका थिए, जसमध्ये धेरैजसो सांस्कृतिक पर्यटनका लागि । लुम्बिनी, पशुपतिनाथ र स्वयम्भूनाथ जस्ता स्थलहरूले धार्मिक पर्यटकहरूलाई तान्छन्, जबकि पोखरा र चितवनका सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूले साहसिक र इको–टुरिज्मसँग जोड्छन् । देशभरिका फेस्टिभलहरू जस्तै दसैँ र होलीले पर्यटकहरूलाई स्थानीय जीवनशैली अनुभव गराउँछन् । सन् २०२४ मा ११ लाखभन्दा बढी पर्यटक आएका थिए । यसले नेपाललाई सांस्कृतिक पर्यटनको प्रमुख गन्तव्य बनाएको छ ।
अर्थतन्त्रमा यसको योगदान हेर्दा, कला र संस्कृतिको क्षेत्रबाट नेपालको जीडीपीमा करिब ६–७ प्रतिशत योगदान पुग्दै आएको छ । पर्यटनबाट प्राप्त विदेशी मुद्रा, हस्तकला निर्यात र रोजगारी सृजनाले अर्थतन्त्रलाई मजबुत बनाउँछ । नेपालको कला र संस्कृति देशको पहिचान मात्र होइन, आर्थिक टेवा पनि हो । काठमाडौं उपत्यकालगायत देशभरिका सांस्कृतिक धरोहरहरूले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएका छन्, जसको प्रचार–प्रसारले पर्यटक आगमन बढाउनुका साथै अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउँदै आएको छ । यसलाई संरक्षण गर्दै प्रचार गर्नु आवश्यकता छ । संस्कृति बचाउन सकिएन भने पहिचान समाप्त हुन्छ भन्ने बिषयमा समयमै सचेत बन्नु जरुरी छ । जनधारणा साप्ताहिक
