–निमकान्त पाण्डे
नेपालको राजनीतिक इतिहासमा आन्दोलन र विद्रोहहरूले सधैं नयाँ अध्याय थपेका छन् । २००७ सालको क्रान्तिदेखि २०६२–६३ सालको जनआन्दोलनसम्म, प्रत्येक परिवर्तनले शासन व्यवस्था र समाजलाई नयाँ दिशा दिएको छ । हालैको जेनजी आन्दोलनले पनि शासकहरू मात्र परिवर्तन गरेको छैन, बरु नेपाली समाजमा नयाँ चेतनाको जन्म दिएको छ । यो चेतनाले लोकतन्त्रको भविष्यलाई कसरी प्रभावित गर्छ ? यसमा बहस आवश्यक छ ।
जेनजी आन्दोलनको सुरुवात बुझ्न नेपालको वर्तमान सामाजिक तथा राजनीतिक सन्दर्भलाई हेर्नुपर्छ । जेनजी भनेका सन् १९९७ देखि २०१२ सम्म जन्मिएका युवा हुन्, जो डिजिटल युगमा हुर्केका छन् । नेपालमा यो पुस्ताले भ्रष्टाचार, नातावाद, दलाल पूँजीवाद र राजनीतिक अस्थिरताको विरुद्धमा आवाज उठाएको छ । यो आन्दोलनले भ्रष्टाचार अन्त्य, सामाजिक सञ्जालमाथिको प्रतिबन्ध फुकुवा र राजनीतिमा युवा हिस्सेदारीको माग गरेको थियो । मात्र ४८ घण्टामा शासकहरूलाई सत्ता छोड्न बाध्य बनाएर यो आन्दोलनले इतिहास रचेको छ ।
यो क्रान्ति होइन, किनकि यसले शासन व्यवस्था परिवर्तन गरेको छैन । २००७, २०४६ र २०६३ का आन्दोलनहरूले राणाशासन, निरंकुश राजतन्त्र र राजतन्त्रको अन्त्य गरेका थिए, तर जेनजी आन्दोलनले संविधान र व्यवस्था परिवर्तनको माग गरेको थिएन । यसलाई विद्रोह भन्नु उपयुक्त छ, जसले परिवर्तनको नयाँ मानक स्थापना गरेको छ ।
यो विद्रोहले सृजना गरेको चेतना अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । यसले इतिहास, दर्शन, राजनीति र विकासको आधारस्तम्भ खडा गरेको छ । यो चेतना नेपाली समाजको आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक परिवेशबाट जन्मिएको हो । भ्रष्टाचारको जगजगी, सेवा प्रवाहमा घुसखोरी, राजनीतिक दलहरूमा रूपान्तरणको अभाव र युवामाथिको उपेक्षाले यो विद्रोही चेतनालाई जन्म दिएको छ । यो चेतनाले युवालाई मात्र होइन, सम्पूर्ण समाजलाई प्रभावित गरेको छ । यो चेतनाले लोकतन्त्रलाई मजबुत बनाउने सम्भावना बोकेको छ ।
लोकतन्त्रको भविष्यमा जेनजी आन्दोलनको प्रभाव गहन हुनेछ । नेपालको संविधान २०७२ ले संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना गरेको छ, जसले महिला, मधेशी, आदिवासी, दलित र पिछडिएका वर्गलाई प्रतिनिधित्व दिएको छ । तर जेनजी चेतनाले यसलाई थप जीवन्त बनाउन माग गरेको छ । संविधानमा सामयिक सुधार आवश्यक छ, किनकि यो समकालीन आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक अवस्थाको प्रतिबिम्ब हो । जेनजी आन्दोलनले शासकीय स्वरूपमा परिवर्तन, प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रमुख र निर्वाचन प्रणालीमा सुधारको माग गरेको छ ।
यसबाहेक, निर्वाचनलाई कम खर्चिलो बनाउन, तरमारा वर्ग (धनी र प्रभावशाली वर्ग) को वर्चस्व अन्त्य गर्न र आधारभूत वर्गको प्रतिनिधित्व बढाउन आवश्यक छ । जेनजी चेतनाले राजनीतिमा युवा हिस्सेदारीलाई अनिवार्य बनाउन झकझकाएको छ, जसअनुसार दलहरूको संरचनामा ३० वर्षमुनिका युवाको २५ प्रतिशत प्रतिनिधित्व हुनुपर्छ । यो आन्दोलनले लोकतन्त्रलाई थप समावेशी र जवाफदेही बनाउने अवसर दिएको छ ।
तर चुनौतीहरू पनि छन् । जेनजी आन्दोलनले पैदा गरेको जटिल परिस्थितिमा चलखेल भएमा नेपालको सार्वभौमसत्ता र अखण्डतामा खतरा निम्तिन सक्छ । भूराजनीतिक अवस्थितिका कारण बाह्य शक्तिहरूले नेपाललाई अस्थिर बनाउने प्रयास गरिरहेका छन् । आन्दोलनमा गैर–जेनजी तत्वहरूको प्रवेश र विवादास्पद नियुक्तिहरूले यसलाई सन्देहास्पद बनाएको छ । वर्तमान सरकारको मुख्य कार्य निर्वाचन गराउनु हो, जसले संविधानलाई लिकमा ल्याउनेछ । यदि यो सरकारले निर्वाचन नगरे वा आन्दोलनबाट प्रतिनिधिसभा पुनस्र्थापना भयो भने, लोकतन्त्र थप संकटमा पर्न सक्छ ।
राजनीतिक दलहरूको मुख्य समस्या भनेको नेतृत्वको असफलता र युवा प्रतिनिधित्वको अभाव हो । मुख्य नेतृत्वले नैतिक जिम्मेवारी लिई बहिर्गमन गर्नुपर्छ, अन्यथा दलहरू नै समाप्त हुन सक्छन् । जेनजी आन्दोलनले दलहरूलाई सुधारको अवसर दिएको छ, जसमा लगातार तीन पटक संसद प्रतिनिधित्व नगर्ने र दुई पटकभन्दा बढी कार्यकारी पदमा नबस्ने व्यवस्था गर्न सकिन्छ ।
भविष्यको लागि, जेनजी चेतनालाई आधार बनाएर लोकतन्त्रलाई मजबुत बनाउनु पर्छ । आगामी निर्वाचनलाई जनमतसंग्रह जस्तो बनाएर पनि संविधान संशोधनका विषयहरूमा सहमति गर्न सकिन्छ । संविधान पक्षधर शक्तिहरूले साझा घोषणापत्र बनाउनु आवश्यक छ, जसमा शासकीय स्वरूप, निर्वाचन प्रणाली, संवैधानिक अंगहरूको सुधार र युवा तथा आधारभूत वर्गको प्रतिनिधित्व समावेश होस् । अब्राहम लिंकनको भनाइ जस्तै, जनता संविधानका मालिक हुन्, तर यसलाई उल्टाउने होइन, बनाउने हो । संविधानलाई जीवन्त बनाउने दलहरूको पनि जिम्मेवारी हो । जेनजी आन्दोलनले यो जिम्मेवारीलाई स्मरण गराएको छ । यदि यो चेतनालाई सम्बोधन गरियो भने, नेपालको लोकतन्त्र थप मजबुत र समावेशी बन्नेछ ।
जेनजी आन्दोलन लोकतन्त्रको भविष्यको लागि एक महत्वपूर्ण मोड हो । यसले सृजना गरेको चेतनाले परिवर्तनको नयाँ मानक स्थापना गरेको छ । भ्रष्टाचार अन्त्य, युवा हिस्सेदारी र संविधान सुधारलाई प्राथमिकता दिई, बाह्य हस्तक्षेपलाई रोकेर लोकतन्त्रलाई मजबुत बनाउन सकिन्छ । नेपालका पुर्खाहरूले सुम्पेको स्वाधीनतालाई भावी पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्न यो आन्दोलनलाई अवसरको रूपमा लिनुपर्छ । राष्ट्रिय एकता, सहकार्य र रचनात्मक छलफलले मात्र यो सम्भव छ । जेनजी चेतनाको जगमा उभिएको लोकतन्त्रले नेपाललाई उज्ज्वल भविष्य दिन सक्छ । जनधारणा साप्ताहिक
