-सबि भट्टराई
नेपालको इतिहासमा पृथ्वीनारायण शाहलाई एकीकरणका नायकका रूपमा लिइन्छ । उनले साना–साना राज्यहरूलाई एकीकृत गरी आधुनिक नेपालको आधारशीला निर्माण गरे । उनको योगदानलाई सम्मान गर्ने सन्दर्भमा नेपाली नोटमा उनको तस्बिर राख्ने प्रस्ताव हालैका वर्षहरूमा बारम्बार चर्चामा आएको छ ।
पृथ्वीनारायण शाह १८औँ शताब्दीमा नेपालको एकीकरण अभियानका नेतृत्वकर्ता थिए । उनले साना र स्वतन्त्र राज्यहरूलाई एकीकृत गरी बलियो र एकताबद्ध नेपालको निर्माण गरे । उनको रणनीति, दूरदर्शिता र नेतृत्वले नेपाललाई बाह्य आक्रमणबाट जोगाउनुका साथै राष्ट्रिय पहिचान स्थापित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो । उनको ‘दिव्य उपदेश’ मा व्यक्त विचारहरू, जस्तै ‘नेपाल दुई ढुंगाबीचको तरुल हो’ भन्ने उक्ति आज पनि नेपाली कूटनीति र राष्ट्रियताको आधार मानिन्छ ।
पृथ्वीनारायणको योगदानलाई सम्मान गर्न विभिन्न समयमा उनको तस्बिर नेपाली नोटमा राख्ने कुरा उठ्दै आएको छ । नेपालमा राजतन्त्रको अन्त्य र गणतन्त्रको स्थापनापछि पनि यो विषय चर्चामै छ । कतिपयले उनलाई राष्ट्र निर्माताको रूपमा सम्मान गर्छन् भने कतिपयले उनको शासनकालमा केही समुदायमाथि भएको दमन र कठोर नीतिलाई लिएर आलोचना गर्छन् । यही पृष्ठभूमिमा, नोटमा उनको तस्बिर राख्ने प्रस्तावले फरक–फरक प्रतिक्रिया प्राप्त गरेको छ ।
अहिले नेपाली नोटमा पृथ्वीनारायण शाहको तस्बिर राख्ने प्रस्तावले पुनः चर्चा पाएको छ । विशेषगरी, नेकपा एमाले का सांसद सूर्यबहादुर थापाले संसदीय समितिमा यो प्रस्ताव राखेपछि यो विषयले व्यापक ध्यानाकर्षण गरेको छ । उनले भनेका छन्, ‘म राजावादी होइन, गणतन्त्रवादी हो । गणतन्त्र ल्याउन लडेकै हो । तर पृथ्वीनारायण शाहको फोटो नोटमा राख्नुपर्छ । नेपालको एकीकरण गर्ने पृथ्वीनारायण शाहको फोटो राखे नोटको इज्जत समेत बढ्छ ।’ यो अभिव्यक्तिले गणतन्त्र र राजतन्त्रको बहसलाई पुनः सतहमा ल्याएको छ ।
थापाको यो प्रस्तावलाई अन्य राजनीतिक दलका नेताहरूले पनि समर्थन गरेका छन् । उदाहरणका लागि, राप्रपाका नेता राजेन्द्र लिङ्देनले ट्वीट गर्दै भनेका छन्, ‘नेपाली नोटमा पृथ्वीनारायण शाहको तस्बिर राख्न सरकारले ढिलाइ गर्न हुन्न ।’ यस्ता अभिव्यक्तिहरूले यो विषयलाई राष्ट्रियतासँग जोडेर प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरेको देखिन्छ । यसबाहेक, केही सांसदहरूले नोटमा पृथ्वीनारायण शाहको तस्बिरसँगै गौतम बुद्धको तस्बिर पनि राख्ने प्रस्ताव गरेका छन् । यो प्रस्तावले नेपालको सांस्कृतिक र धार्मिक पहिचानलाई पनि जोड दिन खोजेको देखिन्छ । यी अभिव्यक्तिहरूले नेपाली नोटको डिजाइनलाई केवल आर्थिक साधनको रूपमा मात्र नभई राष्ट्रिय गौरव र पहिचानको प्रतीक बनाउनुपर्ने तर्कलाई बल दिएको छ ।
यो प्रस्तावको सान्दर्भिकता बुझ्न नेपालको वर्तमान सामाजिक र राजनीतिक अवस्थालाई विश्लेषण गर्नु आवश्यक छ । नेपालमा गणतन्त्र स्थापना भएपछि राजतन्त्रसँग सम्बन्धित प्रतीकहरू हटाउने क्रममा नोटहरूमा रहेका पूर्वराजाहरूको तस्बिर हटाइएको थियो । हाल नेपाली नोटहरूमा पशुपतिनाथ मन्दिर, हिमाल, र विभिन्न जनावरहरूको तस्बिरहरू राखिएको छ । यी तस्बिरहरूले नेपालको प्राकृतिक र सांस्कृतिक सम्पदालाई प्रतिनिधित्व गर्छन् । तर, पृथ्वीनारायणको तस्बिर राख्ने प्रस्तावले राष्ट्रियताको भावनालाई थप बलियो बनाउनेछ ।
राष्ट्रिय एकताको प्रतीक शाहको तस्बिर नोटमा राख्दा देशको एकता र राष्ट्रिय गौरवको सन्देश प्रवाह हुनेछ । उनको योगदानलाई औपचारिक रूपमा सम्मान गर्न नोटमा तस्बिर राख्नु उपयुक्त हुन्छ । यो कदमले नयाँ पुस्तालाई नेपालको इतिहासप्रति गर्व गर्ने अवसर दिनेछ । विश्वका धेरै देशले आफ्ना नोटमा ऐतिहासिक व्यक्तित्वहरूको तस्बिर राख्छन् । उदाहरणका लागि, अमेरिकामा जर्ज वासिङ्टन र भारतमा महात्मा गान्धीको तस्बिर नोटमा राखिएको छ । नेपालले पनि यस्तो अभ्यास अपनाएर आफ्नो इतिहासलाई विश्वसामु प्रस्तुत गर्न सक्छ ।
अर्कोतर्फ यसका विरोधी पक्षका पनि तर्क छन् । पृथ्वीनारायण शाह राजा थिए र उनको तस्बिर राख्दा गणतन्त्रको भावनामाथि प्रश्न उठ्न सक्छ । गणतन्त्र स्थापनापछि राजतन्त्रसँग सम्बन्धित प्रतीकहरू हटाइएको सन्दर्भमा यो प्रस्तावलाई कतिपयले पछाडि फर्कने कदम ठान्छन् । नेपाल बहुजातीय, बहुसांस्कृतिक देश हो । पृथ्वीनारायणको तस्बिर राख्दा केही समुदायले आफूलाई उपेक्षित भएको महसुस गर्न सक्छन् । विशेषगरी, उनको शासनकालमा केही समुदायमाथि भएको दमनको इतिहासलाई लिएर असन्तुष्टि छ । यो प्रस्तावले सामाजिक र राजनीतिक ध्रुवीकरण निम्त्याउन सक्छ । गणतन्त्रवादी र राजतन्त्र समर्थकहरूबीचको बहसले सामाजिक एकता कमजोर हुन सक्ने खतरा छ ।
यी दुवै तर्कहरुलाई हेर्दा सरकारले आम जनभावनालाई कदर गर्नुपर्ने देखिन्छ । यो प्रस्ताव समय सान्दर्भिक छ किनभने नेपालमा राष्ट्रियताको भावना र ऐतिहासिक गौरवलाई पुनर्जनन दिने प्रयास भइरहेको छ । सन् २०२५ मा नेपालले आर्थिक र राजनीतिक स्थिरताका लागि विभिन्न सुधारहरू गरिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा, पृथ्वीनारायणको तस्बिर राख्ने प्रस्तावले देशभित्र र बाहिर सकारात्मक सन्देश दिन सक्छ । तर, यो कदमलाई समावेशी बनाउन र सबै समुदायको भावनालाई सम्मान गर्न विशेष ध्यान दिनुपर्छ ।-जनधारणा साप्ताहिक
