लोकनारायण सुबेदी
विश्व कम्युनिष्ट घोषणापत्र (द कम्युनिस्ट मेनिफेस्टो) १८४८ मा कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एङ्गेल्सद्वारा प्रकाशित भएको थियो। यो दस्तावेज माक्र्सवादी सिद्धान्तको आधारशिला हो र यसले पूँजीवादी व्यवस्थाको विश्लेषण, वर्ग संघर्षको सिद्धान्त, र कम्युनिष्ट समाजको स्थापनाको लक्ष्य प्रस्तुत गर्दछ। १७७ वर्ष पछि यसको विश्वव्यापी मूल्यांकन गर्दा यसले समाज, अर्थतन्त्र, र राजनीतिमा पारेको प्रभावलाई विभिन्न पक्षबाट हेर्नु आवश्यक छ।
१. ऐतिहासिक प्रासंगिकता
कम्युनिष्ट घोषणापत्रले औद्योगिक क्रान्तिको समयमा शोषित मजदुर वर्गको आवाज उठाएको थियो। यसले पूँजीवादी व्यवस्थाको विषमतालाई उजागर गरेको थियो र यसको विकल्पको रूपमा कम्युनिष्ट समाजको स्थापनाको आह्वान गरेको थियो। यसले १९औँ शताब्दीमा युरोपमा भएका सामाजिक आन्दोलनहरूलाई प्रेरणा दियो र विश्वभरका मजदुर यूनियनहरू र समाजवादी आन्दोलनहरूको लागि मार्गदर्शक बन्यो।
२. वर्ग संघर्षको सिद्धान्त
घोषणापत्रले वर्ग संघर्षलाई इतिहासको प्रेरक शक्ति को रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। यस अनुसार समाज हमेशा शोषक र शोषित वर्गमा विभाजित हुन्छ, र इतिहास भनेको यिनै वर्गहरूबीचको संघर्षको इतिहास हो। आज पनि यो सिद्धान्त विश्वभरका असमानताहरूको विश्लेषण गर्ने एक महत्त्वपूर्ण उपकरण हो। तथापि, आधुनिक समाजमा वर्ग संरचना जटिल भएकोले यस सिद्धान्तलाई नयाँ सन्दर्भमा व्याख्या गर्नु आवश्यक छ।
३. पूँजीवादको विश्लेषण
माक्र्स र एङ्गेल्सले पूँजीवादलाई एक अस्थिर र शोषणमूलक व्यवस्थाको रूपमा चित्रित गरेका थिए। उनीहरूले भविष्यवाणी गरेका थिए कि पूँजीवाद आफैंमा आन्तरिक विरोधाभासहरूले गर्दा पतन हुनेछ। आजको विश्वमा पूँजीवादले विस्तार गरेको छ, तर यसमा गरीबी, असमानता, र वातावरणीय संकट जस्ता समस्याहरू छन्। यी समस्याहरूले घोषणापत्रले गरेको पूँजीवादको आलोचनालाई थप प्रासंगिक बनाएका छन्।
४. कम्युनिष्ट समाजको दृष्टि
घोषणापत्रले एक वर्गविहीन समाजको दृष्टि प्रस्तुत गरेको छ, जहाँ उत्पादनका साधनहरू समाज र समुदायको सामूहिक स्वामित्वमा हुन्छन् र प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो क्षमता अनुसार काम गर्छ र आवश्यकता अनुसार उपभोग गर्छ। यो दृष्टिकोण आज पनि धेरैको लागि आकर्षक छ, तर यसलाई व्यवहारमा उतार्ने कुरा भने धेरै नै चुनौतीपूर्ण रहेको छ। २०औँ शताब्दीमा खडा हुन सकेका कम्युनिष्ट शासनहरूले यस माक्र्स र एंगेल्सको यो दृष्टिकोणलाई लागू गर्ने प्रयास गरे र धेरै अंशमा सफल पनि भए । तर कतिपय सन्दर्भ र अवस्थामा ती प्रयासहरूबाट अधिनायकवाद, आर्थिक अक्षमता, र मानव अधिकार उल्लङ्घन जस्ता समस्याहरू जन्माएकण्ज्ञठज्ञो भन्ने आरोप पनि लाग्ने गर्दै आएको छ ।
५. विश्वव्यापी प्रभाव
कम्युनिष्ट घोषणापत्रले विश्वभरका क्रान्तिकारी आन्दोलनहरूलाई प्रभावित गरेको छ। रुसी क्रान्ति, चिनियाँ क्रान्ति, र अन्य समाजवादी आन्दोलनहरूका साथै बिश्वका ट्रेड यूनियन आन्दोलनहरु यसको प्रत्यक्ष प्रभावका उदाहरण हुन्। यसले औपनिवेशबाद विरोधी आन्दोलनहरूलाई पनि ठूलो प्रेरणा दियो। तथापि, २०औँ शताब्दीको अन्त्यमा सोभियत सङ्घको विघटन र पूर्वी युरोपमा समाजवादी शासनहरूको पतनले कम्युनिष्ट विचारधाराको प्रभावलाई भने अबश्य कमजोर बनायो ।
६. आलोचना र सीमाहरू
घोषणापत्रले हिजो पनि धेरै आलोचनाहरूको सामना गर्नु परेको थियो र कम्युनिष्ट आन्दोलनभित्र पूँजीवादी घूसपेठका कारणले ठूलो धक्का खाएको २१औं शताब्दीमा ती आलोचनाहरु अझ तीखोरुपमा आउनु असमान्य कुरा भएन । तर पनि कम्युनिष्ट घोषणपत्रले पूँजीवादको विकल्पको रूपमा कम्युनिष्ट समाजको जुन प्रस्ताव बिश्वमा अघि सारेको छ त्यो सही र प्रासांगिक छ । यद्यपि त्यस्तो बैकल्पिक समाज कसरी प्राप्त गर्ने भन्ने विषयमा पहिलेभन्दा उन्नत र व्यावहारिक मार्गदर्शन दिएको छैन भन्ने भ्रमपूर्ण आलोचनाहरु खेप्नु परेको छ । यसले मानव, प्रकृति, प्रोत्साहन, र व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको महत्वलाई नजरअन्दाज गरेको पनि यदाकदा आरोप लाग्ने गरेको छ । यसले लोकतान्त्रिक प्रक्रियाको महत्वलाई पनि कम आंकलन गर्ने गरेको आरोप पनि सुनिने गरेको छ। तर ती आरोपहरु समयान्तरमा निष्प्रभावी भएर गएका पनि छन् र जाने छन् ।
७. आधुनिक संदर्भमा प्रासंगिकता
आजको विश्वमा कम्युनिष्ट घोषणापत्रको प्रासंगिकता बढ्दो आर्थिक असमानता, वैश्विक पूँजीवादको प्रभाव, र जलवायु परिवर्तन जस्ता भयावह समस्याहरूले गर्दा अझ बढ्न गएको बिश्वब्यापी आकलग गरिदै रहेको छ। यसले शोषण र असमानताको विरुद्ध लड्ने आन्दोलनहरूलाई निरन्तर प्रेरणा दिदै आएको छ र अझ पनि दिन्छ भन्ने मूल्यांकन हुँदै आएको छ । तथापि, यसले हिजो प्रस्तुत गरेका कतिपय समाधानहरू आजको जटिल समाजमा पूर्ण रूपमा लागू गर्नु निकै नै कठिन छ भनेर यसलाई पूँजीवादी सीमाभित्र कैद गरेर हेरिने र निष्कर्श निकालिने पनि गरेको छ । त्यसबाट बाहिर निस्केर समाधान खोज्न सकिने यावत सम्भावनाहरु रहेका छन् ।
८. निष्कर्ष
कम्युनिष्ट घोषणापत्रले विश्वभरका सामाजिक, आर्थिक, र राजनीतिक आन्दोलनहरूलाई गहिरो प्रभाव पारेको छ। यसले पूँजीवादको आलोचना गरेर र वर्ग संघर्षको सिद्धान्त प्रस्तुत गरेर इतिहास र समाजको विश्लेषण गर्ने एक नयाँ दृष्टिकोण दियो। तथापि, यसले प्रस्तुत गरेका कतिपय समाधानहरू व्यावहारिक रूपमा चुनौतीपूर्ण रहेका भए पनि आजको विश्वमा यसको प्रासंगिकता यसले उठाएका प्रश्नहरूमा निहित छ । त्यसैले यसले समस्या समाधानका निम्ति दिएका कतिपय उत्तरहरू अझै परिष्कृत र परिमार्जित गरिनु आवश्यक छ । यसले हामीलाई असमानता, शोषण, र सामाजिक न्यायको प्रश्नहरूसँग उभ्याउँदछ र एक जुट गराउउँछ, तर यी समस्याहरूको समाधानका लागि आजको सन्दर्भमा माक्र्सबादलाई उन्नयन गरिनु पर्दछ नयाँ सामयिक समस्याहरुको नया समाधानका लागि दृष्टिकोणहरू प्रस्तुत गरिनु आवश्यक भन्ने निष्कर्श निकालिदैछ । समस्या समाधानको सही बाटो खोज्नु अनिबार्य छ तर त्यो पूँजीवादको बिकल्प निश्चय पनि बैज्ञानिक समाजाबाद बाहेक अरु केही हुन सक्तैन । प्रकृति र मानब समाजको निर्मम दोहन गर्ने र तिनलाई क्षतबिक्षत गर्ने पूँजीबादी परिपाटीले बिश्वलाई कुनै बिश्वासिलो र भरपर्दो बिकल्प दिन सक्तैन । बिश्वको पूँजीवादको आजको बिकल्प फेरि पनि बैज्ञानिक समाजबाद नै हो भन्ने यथार्थ बिश्वका तमाम घटनाक्रमले पुष्टी गरिरहेको बिश्लेषकहरु औंल्याउँदछन् ।
