– नारायण शर्मा
यतिबेला नेपालमा राजनीतिक पार्टी र नेताहरुको आलोचना गर्ने प्रवृत्ती सर्वाधिक बढेको छ । यस्तो प्रवृत्ति आपसका विरोधी शक्ति र व्यक्तिहरुमा मात्र होइन, मित्र शक्ति र व्यक्तिहरुमा समेत अत्यधिक नै रहेको छ । सामान्यतः राज्य अस्थिर, पार्टी अलमल, नेता अनैतिक र कार्यकर्ता अवसरवादी हुने गरेमा यसप्रकारको आलोचना गर्ने प्रवृत्ति जहाँपनि बढ्ने गरेको पाइन्छ र अहिले नेपालमा पनि पाइएको छ । यो अवस्थामा पार्टी र आन्दोलन नै विभाजन, विघटन र विसर्जनमा पुग्ने खतरा पनि त्यत्तिकै रहन्छ ।
सामान्यतया सबैप्रकारका आन्दोलनहरु र विशेषतस् राजनीतिक आन्दोलन अझ त्यसमा पनि मुख्यतः क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट आन्दोलन अर्थात् माओवादी आन्दोलन करिब यही खतरनाक अवस्थामा पुगेको वा पुग्न लागेको अहिलेको हाम्रो अवस्था हो । र, यो अवस्था निकै नै संवेदनशील र गम्भीर अवस्था पनि हो । आज नेपाली वामपन्थी क्रान्तिकारी आन्दोलन पनि यही अवस्थाबाट गुज्रँदै गएकोले पार्टी र नेताहरुप्रतिको आलोचाको यो प्रवृत्ति अराजक आलोचना हुँदै अन्धाधुन्द विरोध र आग्रही आक्रमणको रुपमा विकसित हुँदैछ ।
नेपालको वर्तमान सन्दर्भमा भन्ने हो भने यस प्रकारको प्रवृत्ति आज सबैभन्दा बढी कम्युनिष्ट पार्टीमा, त्यो पनि १० बर्षे जनयुद्धबाट आएको माओवादी पार्टीमा र अझ मुख्यतः पार्टी नेताहरुमा नै सर्वाधिक देखापरेको छ । यो प्रवृत्ति यसरी देखापर्नुमा मुख्यतः पार्टीका मुख्य नेता वा नेताहरुद्वारा पार्टी र आन्दोलनका घोषित विचार(आचार, आस्था(आदर्श, लक्ष(उद्देश्य, नीति(विधि, मूल्य(मान्यता र प्रतिबद्धता(कटिबद्धताको अवलम्बन र कार्यान्वयनमा भए(गरिएका बेइमानी(बदमासी नै प्रधान कारण रहेको छ । यसै कारणले गर्दा नै आज एकातिर यसरी देस, जनता, पार्टी र आन्दोलनले धोका, विश्वासघात र पराजय भोग्नुपरेको विडम्बना छ भने अर्कातिर यो भोगाइको व्यापकताका कारण पार्टी, नेता र आन्दोलनप्रति नै समाजमा उत्पन्न व्यापक आशंका, अविश्वास, इर्ष्या र आक्रमणले गर्दा पनि पार्टी र आन्दोलन यसरी विभाजन, विघटन र विसर्जन हुन थालेको अवस्था आएको हो ।
त्यसैले कम्युनिष्ट पार्टी समर्थक जनता, कार्यकर्ता र नेताहरुमा नै आइरहेको यसप्रकारको निराशा, अकर्मण्यता, पलायन, अविश्वास, आशंका र कींकर्तब्यविमुढताको आजको हाम्रो स्थितिमा अभिव्यक्त विभिन्न प्रकारका आलोचनाहरुको जानकारी र पहिचान गर्नु र ती आलोचना हुनु(गरिनुका पछाडिका कारणरआधार र पृष्ठभूमिको बारेमा स्पष्ट हुनसक्नुपर्छ । कारण नभई कार्य हुँदैन, तसर्थ कारणकै अन्त भए कार्य स्वतः अन्त हुन्छ भन्ने मान्यताअनुसार पार्टी र आन्दोलनको यसप्रकारको अस्तव्यस्त र ध्वस्तको स्थितिलाई अन्त गर्न अर्थात् यो स्थितिलाई बदलेर क्रान्तिकारी, सर्वहारावादी शुद्धीकरण र पुनर्गठन गर्न सकिन्छ कि भन्ने आशाका साथ प्रस्तुत लेख लेख्ने जमर्को गरिएको हो ।
एउटा सच्चा कम्युनिष्ट पार्टीभित्र आफू सम्बन्धित रहेको माथिल्लो कमिटीमा कमिटीका सदस्यहरु र ती भन्दा माथिका सम्पूर्ण नेताहरुका कमी(कमजोरी र बेइमानी(बदमासीलाई घटाउने र हटाउने उद्देश्यले आलोचना गर्ने अनिवार्य नियम वा पद्धति नै हुन्छ । यसैगरी आफ्नो उपल्लो कमिटीमा नै आफूले वा आफूबाट जान वा अनजानरुपमा गरे(भएका कमी(कमजोरी आदिलाई पहिचान र स्वीकार गरी सच्चाउने विधि(पद्धति हुन्छ, त्यो नै आत्मालोचना हो । छोटकरीमा भन्नुपर्दा एकले अर्कालाई सच्चाएर रुपान्तरण गर्ने उद्देश्यले तथ्यमा आधारित भएर इमान्दारीपूर्वक अर्काका बारेमा गरिने टिप्पणी आलोचना हो भने आफूले आफैप्रति सच्चा, निर्मम र खुला भएर आफैलाई सच्चाउने र रुपान्तरण गर्ने उद्देस्यले गरिने टिप्पणी आत्मालोचना हो । यसो हुनु वा गरिनुको अर्थ वा उद्देश्य हो आलोचना वा आत्मालोचनाले कम्युनिष्ट पार्टी, नेता, कार्यकर्ता र आन्दोलनलाई शुद्धीकृत, एकीकृत, सुदृढ र सबल पार्ने ।
त्यसैले आलोचना तथ्यमा आधारित, पूर्वाग्रह र प्रतिशोधरहित, ईमान्दारीपूर्ण, रचनात्मक, वस्तुनिष्ठ, विधिसम्मत, सम्बन्धित व्यक्तिको अगाडि वा सम्बन्धित स्थानमा विचार र राजनितीलाई केन्द्रमा राखेर अर्थपुर्ण सुधारको उद्देश्यले गरिनुपर्छ भन्ने मालेमावादी मान्यता रहिआएको छ । यस्तो गरे वा भएमा निश्चय नै कसैले जान वा अनजानमा गरे(भएका गल्तीकमजोरीलाई सच्चाउन राम्रो मद्दत पुग्छ । तर त्यसरी हरेक बैठकपिच्छे आलोचना र आत्मालोचना नभए वा नगरिएमा त्यो आलोचनाले निकास पाउँदैन अनि आलोचना नभएपछि गल्ती गर्नेहरुमा सच्चिने प्रकृया नै प्रारम्भ हुँदैन बरु गल्तीको मात्रा र गुण दुवैमा गुणात्मक रुपले वृद्धि हुँदै जान्छ । फलस्वरूप आलोचनाले विष्फोटक र अराजक रुप लिन्छ जसले पार्टी र आन्दोलनलाई नै ध्वस्त पार्ने खतरा उत्पन्न गर्दछ । तसर्थ आलोचना र आत्मालोचनाको प्रयोगमा नियमितता हुनुपर्छ र यस्को प्रयोग गर्दा सचेतता, विवेक र नियम पनि पुराउनु पर्दछ ।
त्यसैले भनिएको हो आलोचना र आत्मालोचना एक यस्तो हतियार हो जसलाई ठिक समयमा, ठिक तरिकाले, ठिक ठाउँमा र ठिक बिषयमा, ठिक व्यक्ति वा प्रवृत्ति लक्षित गरेरचलाएमा सम्बन्धित पक्षका कमी-कमजोरी वा खराबी(बदमासीहरुलाई ध्वस्त गरेर नेता, पार्टी र आन्दोलनलाई बचाउन, बढाउन, विजयी बनाउन र विस्तार गर्न सकिन्छ अन्यथा यसको विपरीत हुन गए पार्टी र आन्दोलन नै ध्वस्त हुने खतरा समेत त्यत्तिकै बढी हुन्छ । तसर्थ आज पार्टी र समाजमा व्याप्त नेता, पार्टी र आन्दोलनका बारेमा भए(गरेका विभिन्न आलोचनाहरुको विश्लेषण गर्न, तिनका पछाडिका कारणहरु पत्ता लगाउन र तिनको समाधान गर्न खासगरी क्रान्तिकारी पृष्ठभूमि र उद्देश्य भएका पार्टी र नेताहरुले विशेष जिम्मेवारी बोध गरेर उच्च सतर्कता र आवश्यक गम्भीरताका साथ कार्यान्वयन गर्न(गराउन अत्यावश्यक देखिएको छ । सम्बन्धित पार्टी(नेताहरुमा चेतना भया ! ?
